#OK! საახალწლო სუფრის ქართული ტრადიციები

8 hours ago 3

ახალი წელი მრავალფეროვანი და გემრიელი სუფრის გარეშე წარმოუდგენელია. საახალწლო სუფრის რიტუალების ისტორიაში კულტურის კვლევების დოქტორმა, „ქართული გასტრონომიული კულტურის მუზეუმის“ დამფუძნებელმა, ესმა კუნჭულიამ გვამოგზაურა. მალე მისი ახალი წიგნი გამოვა, რომელიც სწორედ საქართველოში ახალი წლის ტრადიციებს ეძღვნება.

ესმა კუნჭულია: საქართველო თავისი სტრატეგიული მდებარეობის გამო ერთგვარ Melting Pot-ს – კულტურების შერევის წერტილს წარმოადგენს, სადაც აღმოსავლეთი და დასავლეთი ერწყმის ერთმანეთს. შესაბამისად, ჩვენი წინაპრების ძველ რწმენებსა და რიტუალებში მკაფიოდ ჩანს უცხო კულტურათა ნატერფალი, ისევე, როგორც ჩვენგან არის გასული მსოფლიოში მრავალი რამ. ჩემს ახალ წიგნში ქართული ახალი წლების შეგებების ისტორია, რიტუალები და სიმბოლიკა მეხსიერებისა და კულტურის კვლევების პარადიგმით მაქვს ახსნილი. მე მოვიძიე, აღვადგინე და ერთმანეთს შევადარე ბოლო 200 წლის განმავლობაში გამოცემული წიგნები და ჟურნალ-გაზეთების საახალწლო ნომრები.

საინტერესო წერილობითი წყაროა იტალიელი მისიონერის, არქანჯელო ლამბერტის ნაამბობიც, რომელსაც აღწერილი აქვს სამეგრელოს მთავრის სახლისკენ მიმავალი სამეკვლეო პროცესია, რომელთა რიგებშიც ყოფილან მზარეულები, მხარზე შამფურებით – შემწვარი ხოხბებით, გოჭებითა და ქათმებით; ხაბაზები, გამომცხვარი ვეებერთელა პურებით; მეღვინეები – ღვინის სურებით; მეხილეები – ხილის კალათებით და ა.შ. გურიაშიც, როგორც სამეგრელოში, ახალი წლის მისალოცად თავადის სახლისკენ ჯვრებითა და სანთლებით ხელში თეთრი და შავი სამღვდელოება მიემართებოდა, რომელთაც ვრცელ ტალღად მისდევნენ სხვა სტუმრები. გურიაშიც ახალი წლის მთავარი ატრიბუტები ჩიჩილაკი და საახალწლო ტაბლა ყოფილა, სადაც (როგორც საქართველოს სხვა კუთხეებში) მოხარშული ღორის თავი, პურები, ღვინო, სიმინდი, ღომი, ტკბილეული, ჩირეული და სხვა საჭმელი ეწყო. მეკვლეობა და საჩუქრების მირთმევა დღემდე ძალაშია, გოზინაყი და საცივიც საახალწლო სუფრის განუყრელი ნაწილია, თუმცა 1930-იან წლებამდე არსებულ მასალებში ჩანს, რომ ძველ ქართველებს საახალწლოდ რიტუალური პურების ნაირსახეობა ჰქონიათ. მე მათ ზამთრის ქართული პურები ვუწოდე, რომლის სიაც 50 სხვადასხვა პურს მოიცავს და მალე „ქართული გასტრონომიული მუზეუმი“ ამ პურების გამოფენას შემოგთავაზებთ.

დღეს საქართველოში საშობაოდ მხოლოდ კვერცხიანი „გურული ღვეზელი“ ცხვება, რომელიც ადრე სამეგრელოშიც იყო გავრცელებული. მაგრამ იყო დრო, როცა საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში საშობაოდ და საახალწლოდ სხვადასხვა ფორმისა და სიმბოლოს მქონე პურების გამოცხობა რწმენის ნაწილს წარმოადგენდა. მაგალითად, ძველად ქართლში სხვადასხვა სანოვაგით შემკულ საახალწლო ხონჩაზე „აბრამიანზე“ აუცილებლად დებდნენ ოჯახის წევრებისა და მუშა საქონლისთვის ცალ-ცალკე გამომცხვარ ბედის კვერებსა და უღლის, ნამგლის, გუთნის ფორმის პურებს. ახალი წლის დღეს ქართლელები ჯამში თაფლს ასხამდნენ, შიგ თითო ლუკმა პურს ამოავლებდნენ და ამ ტკბილი ლუკმით ერთმანეთს დალოცავდნენ. ძველად საახალწლოდ აუცილებლად აცხობდნენ ბასილა-პურს, რომელსაც კაცის სახე და ტანი ჰქონდა (პურის სახელი „ბასილა“ დაკავშირებულია წმინდა ბასილის სახელთან). ხევსურთა საახალწლო ტრადიციებს აღწერს 1902 წელს გაზეთი „ცნობის ფურცელი“, საიდანაც ვიგებთ, რომ ხევსურეთშიც ყველა ბედნიერ დღეებს შორის ახალ წელს განსაკუთრებული ადგილი სჭერია და ამ დღეს აცხობდნენ სამეკვლეო და ბედის კვერებს, რომელიც იმდენი ცხვებოდა, რამდენი წევრიც ჰყავდათ ოჯახში. ასევე აცხობდნენ ქადებს, რომელსაც გულად უკეთებენ დანაყილსა და ერთმანეთში არეულ ხორცს, ყველსა და ქონს. შუაზე უკეთებდნენ ჯვარს, ერთ გვერდზე რგოლებსა და მეორე მხარეს – ადამიანის სახეებს. სამეკვლეო კვერს მეკვლე ახალ წელს, მზის ამოსვლამდე მასპინძლის სახლში სამჯერ შეაგორებდა და დაილოცებოდა. მეკვლის გაგორებულ კვერს თვალყურს ადევნებდნენ, თუ ჯვრიანი მხარით დაეცემოდა, ბედნიერი წლის მომასწავლებელი იყო. ეს იყო ძველი ხევსურების „კვალის შართმევის“ რიტუალი. მაგალითად, ფშავში ახალ წელს დიასახლისი „გოგებს“ – იმავე ბედის კვერებს აცხობდა. პირველად აცხობდნენ ხარის გოგას, რომელიც უხვ მოსავალს ეძღვნებოდა. „სათავნო“ კი ბედის კვერებს ერქვა, რომელსაც ოჯახის წევრებისთვის აცხობდნენ. მიცვალებულთა სულებისთვის კი უსაფუარო ხმიადები ცხვებოდა. შობის სუფრაზე თუში დიასახლისი კოტორთან, ყველსა და მატყლთან ერთად, ტაბლაზე კაცის ფორმის პურებს – ბაცუკებს აუცილებად აწყობდა, რომელიც გამრავლების სიმბოლო იყო. ბაცუკა, იგივე „კაცის აღე“ უსაფუვრო ცომისგან გამოძერწილ კაცის ფორმის პურის ქანდაკებას წარმოადგენდა. ბაცუკებს პირს, ცხვირსა და თვალებს ნახშირის, სიმინდის ან ცერცვისგან უკეთებდნენ. შობის დღეს ბაცუკებს კაცებისა და ქალებისთვის ცალ-ცალკე აცხობდნენ. მამაკაცთა ბაცუკებს იარაღთან ერთად კედელზე კიდებდნენ და შობის დადგომამდე ხელს არ აკარებდნენ. ქალების ბაცუკებს კი „ღომლის დედა“ (ანდა „კერის ნანო“, ან „ჭერშიჭყეტია“) ერქვა და კერას მფარველობდა. 9 დეკემბერს, ზამთრის მზის მობრუნების დღეს, ცხვებოდა მზის ანგელოზის მაჭკატები. როცა მზე ფანჯარას მოადგებოდა, მაჭკატებს, მატყლს, ერბოსა და სანთელს სარკმელში დებდნენ და მზის ანგელოზს ასე ეგებებოდნენ. 25 დეკემბერს აცხობდნენ საშობაო „ალილოს კოტორს“. თუშები საახალწლოდ მთელი ოჯახისთვის დიდგულიან კვერს – „ქრისტეს საგძალს“ აცხობდნენ. ახალ წელს თუშების მეკვლეს საახალწლო პური და პურზე დადებული მატყლი, ერბო, ყველი და ტკბილეული მოჰქონდა. მასპინძელი ოჯახი მეკვლეს სუფრას უშლიდა და საზეიმოდ ჭრიდნენ „ქრისტეს საგძალს“ იმდენ ნაჭრად, რამდენი სუფრის წევრიც ჰყავდათ. ზამთრის დღესასწაულებზე იხარშებოდა პურის მარცვლის ფაფა, რომელსაც ერქვა: ჭანტილა (სვანეთი, რაჭა, ლეჩხუმი), კორკოტი (იმერეთი, გურია, სამეგრელო), ქრისტეს კორკოტი (ქართლი, თუშეთი), ცხრაწვენა (ქართლი, კახეთი) და სხვა. ქვემო სვანეთში, ლეჩხუმსა და რაჭაში დღემდე შემორჩენილია დღესასწაული „ჭანტილობა“, რომელიც შობის წინა დღეს აღინიშნება. როგორც იქაურები ამბობენ, ეს დღე პურის, ნიგვზისა და ღვინის დალოცვის დღეა. პურებს კიდებდნენ მთიან გურიაში ჩიჩილაკს, რომელიც მორთული იყო მარადმწვანე სუროს ფოთლებით, წითელი კურკანტელით, ბაძგარით, მუქი ლურჯი ფერის სუროს კაკლებით, ფითრის ტოტებითა და ბროწეულებით. ჩიჩილაკის კალპზე ათავსებდნენ ნაყოფიერების სიმბოლოს, კვერცხიან პურს – ბოკელს. ჩიჩილაკის კენწეროს ჯვარზე კი ვაშლის ზომის ცომის ბურთულებს კიდებდნენ, რომელსაც „ყვინჩილებს“ უწოდებდნენ. ცომის „ყვინჩილებს“ ვერა ბარდაველიძე მამლის კუდთან აკავშირებდა, რომელიც ერთ-ერთი უძველესი კულტი იყო და დასაწყისს, განთიადსა და მზის ღვთაება ბარბალეს თაყვანისცემას განასახიერებდა. ძველ საქართველოში საახალწლო სუფრის ერთ-ერთ სიმბოლოდ მოხარშული ღორის თავი გვხვდება, რომელიც თითქმის საქართველოს ყველა რეგიონში ფიქსირდება. ეს წარმართული რწმენების ნაშთი ქრისტიანულ რელიგიაზე ხნიერია, რადგან ქრისტიანობა კვების მკაცრ წესებს არ აწესებს და საკვებს მხოლოდ სამარხვო და ხსნილად ყოფს. თუმცა ძველი რწმენებით კონკრეტული ცხოველები შესაბამის ღვთაებას შეეწირებოდა, მაგალითად, ზევსს – ხარი, დემეტრას და იანუსს – ღორი, აფროდიტესა და ადონისს – გარეული ტახი. მაზდეანურ სპარსეთში ღორს სწირავდნენ მითრას. ეთნოლოგი სერგი მაკალათია ღორს წარმართ ქართველთა წმინდა ხეს – მუხას უკავშირებდა, რომელიც მზის სადგომად მიიჩნეოდა, ხოლო რკოს მოყვარული ღორი კი მუხისთვის შეწირული წმინდა ცხოველი უნდა ყოფილიყო. ამიტომაც საქართველოში ღორის შეწირვა სხვადასხვა დღესასწაულის ნაწილი იყო. მაგალითად, სამეგრელოში ყველიერის წინა ხუთშაბათს აუცილებლად მამალ ღორს, ტახს კლავდნენ. სვანეთში კი ღორს იცავდა ღვთაება „ლაპატრა“, რომელსაც ღორების გამრავლებას შესთხოვდნენ. ბოსლობა დღეს ღორს კლავდნენ რაჭაში, სადაც ხის ტოტებითა და სანთლებით, კვერებითა და ღვინით ხელდამშვენებული დიასახლისი საღორეში შედიოდა და ღორების გამრავლებაზე ლოცულობდა. ღორი საკულტო შესაწირი ცხოველი ყოფილა ძველ აფხაზეთშიც და სამჭედლოს ღვთაებას შესაწირად გოჭს მიართმევდნენ. იმერეთში კი ავადმყოფის მოსარჩენად გოჭს შეუთქვამდნენ, რომელსაც კი არ კლავდნენ, არამედ უდაბურ ალაგას უშვებდნენ. ღორის ნიღბები ეკეთათ ბერიკაობის ბერიკებს. და მაინც, მიუხედავად მრავალი ცვლილებისა, ახალი წელი ჩვენთვისაც განსაკუთრებული დღესასწაულია თავისი ჯადოსნურობით. წინაპართა გამოგონილ მითოლოგიურ ელემენტებს თანამედროვე ადამიანიც დიდი სიამოვნებით ეტრფის. ეს კი განსაკუთრებით იჩენს თავს ახალ წლებზე. უხვ, ბედნიერ და ჯადოსნურ ახალ წელს ვუსურვებ საქართველოს.